Orkisz Józef (1794–1879), lekarz lwowski i warszawski, autor prac medycznych. Ur. 5 V we Lwowie, był synem Józefa, konsyliarza sądów lwowskich, i Tekli z Nowakowskich. We Lwowie uczęszczał do gimnazjum i w r. 1813 wstąpił do przylicealnej szkoły chirurgów; zarazem praktykował w głównym lazarecie Lwowa. W r. 1816 uzyskał patent na chirurga i akuszera z celującymi stopniami, następnie przez półtora roku pełnił dalej obowiązki asystenta chirurgicznego w lazarecie, uczęszczając równocześnie na Wydział Filozoficzny, który też po 3 latach ukończył. Przeniósłszy się do Warszawy w r. 1820, chciał się doktoryzować z medycyny i chirurgii, lecz na podstawie dyplomu chirurga szkoły przylicealnej został 6 XI t. r. przyjęty jedynie na drugi rok studiów lekarskich. Na trzecim roku studiów został prosektorem anatomii u Marcina Rolińskiego (wrzesień 1821 – czerwiec 1822). Po uzyskaniu stopnia magistra medycyny i chirurgii 26 IX 1823 O. blisko 2 lata pracował jako asystent przy wydziale. Z namowy prof. Wincentego Szczuckiego przez krótki czas był lekarzem górniczym w okręgu olkusko-siewierskim, a następnie w r. 1824 udał się za granicę. Przez r. akad. 1824/5 uczęszczał w Berlinie do klinik chirurgii i okulistyki, następnie słuchał wykładów w Wiedniu. Zwiedził uniwersytety w Pradze, Wrocławiu, Lipsku, Jenie, Bonn i Halle i w r. 1826 wrócił do Warszawy. Wstąpił wówczas jako lekarz do wojska polskiego, w r. 1826 został mianowany lekarzem w pułku ułanów, potem przeznaczony na lekarza batalionowego do 6 p. piechoty liniowej. W r. 1828 został lekarzem sztabowym w tymże pułku. W r. 1831 był w bitwach pod Grochowem, Białołęką i Dembem. W kwietniu t. r. otrzymał rozkaz założenia lazaretu na 800 chorych w Łazienkach w zabudowaniach zwanych koszarami huzarskimi. Pełnił tam obowiązki naczelnego lekarza. We wrześniu t. r. lazaret znalazł się pod zarządem J. Schlegla, generała sztabsdoktora wojsk rosyjskich, pod którego rozkazami O. pełnił służbę w szpitalach tychże wojsk przez 2 lata.
Opuściwszy służbę wojskową, O. przeniósł się w r. 1833 do Rawy, gdzie zajmował się praktyką lekarską i rozpoczął działalność pisarską. Pozostawił ok. 23 prace drukowane w „Bibliotece Warszawskiej”, „Gazecie Lekarskiej”, „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego”, „Tygodniku Lekarskim” i wydane osobno. Do ważniejszych należy Nowy poradnik lekarski dla osób wszelkiego stanu (W. 1833–5 I–II). Trzy pierwsze rozdziały tego dzieła opracował Tomasz Krauze. Poradnik ten zrecenzował pochlebnie Ignacy Lebel w „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego” (1839), podkreślając, że chociaż pisany dla ludu, to i lekarze powinni go czytać, gdyż jest ujęty na wzór dzieł naukowych. W r. 1839 O. udał się do Wiednia i przez pół roku zwiedzał kliniki lekarskie oraz zbierał materiały do kolejnej pracy, którą pt. Dławiec czyli tak zwany krup (W. 1842) ogłosił własnym nakładem. Lebel ocenił ją w „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego” (1842) i Józef Majer w „Roczniku Wydziału Lekarskiego” (1843). W r. 1842 O. doktoryzował się z pracy De tympanitide (niedrukowanej, prawdopodobnie zaginionej). Kolejno ogłaszał książki: Zdroje lekarskie w Salzbrunn i Szczawnicy (W. 1862, własnym nakładem), Mleko, serwatkę i żentycę pod względem lekarskim… opisał… (W. 1862), Gorączka tyfus czem jest i jak ją leczyć (W. 1875), Koklusz. Naturę jego i sposób leczenia opisał… (W. 1875), Wścieklizna pod względem historycznym, policyjnym i lekarskim (W. 1877), Biegunka krwawa, czyli dysenterya (W. 1879). Ponadto pisał o polskiej terminologii lekarskiej („Bibl. Warsz.” 1858), o dziejach chorób wenerycznych w Polsce („Tyg. Lek.” 1862), o bibliografii polskich wód mineralnych (tamże 1863), o historii szczepienia ospy („Gaz. Lek.” 1871), o stosunku teorii do praktyki (tamże 1879), o głuchocie, zapaleniu płuc, letargu, działalności kiszek grubych, enemach suchych, lekarstwach przeciw tasiemcowi itp.
O. uważany był za człowieka prawego i za zdolnego lekarza, choć nie uznawał nowości w medycynie. Był członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego Warszawskiego od r. 1838, członkiem honorowym od r. 1873, członkiem korespondentem Tow. Lekarskiego Wileńskiego od r. 1862, członkiem korespondentem towarzystw lekarskich w Krakowie, Kijowie, Wiedniu i Padwie. Zmarł 2 I 1879 w Rawie, gdzie też został pochowany.
Z małżeństwa z Anielą z Sokołowskich dzieci nie pozostawił. Majątek swój po śmierci żony przeznaczył na 2 stypendia dla kształcącej się młodzieży akademickiej wyznania rzymskokatolickiego pochodzącej z Rawy i okolic.
Portret w „Tyg. Illustr.” T. 7: 1879 s. 400; – Enc. Org.; Enc. Powsz. Trzaski, Ewerta i Michalskiego, W. 1937 I–II; W. Enc. Ilustr.; Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808–1831, W. 1977; Kośmiński, Słown. lekarzów; – Bieliński, Uniw. Warsz.; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historyi sztuki lekarskiej, P. 1854 III 518–22; – „Gaz. Lek.” T. 26: 1879 nr 2 s. 18; „Kur. Warsz.” 1879 nr 3 s. 4; „Medycyna” 1879 nr 6 s. 96; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 25: 1851 nr 1 s. 137, T. 60: 1868 nr 5 s. 280, T. 85: 1889 s. 809 nr 2; „Przegl. Lek.” 1879 nr 2 s. 26; „Tyg. Illustr.” 1879 s. 395; – Gł. B. Lek.: Zbiory Specjalne, Kartoteka Ziembickiego.
Teresa Ostrowska